Podstawowe informacje:
Miasto powiatowe (ok. 22 000 mieszk.) na pn. zach. od Torunia, położone na skarpie Wysoczyzny Chełmińskiej nad doliną Wisły. Przemysł metalowy, spożywczy, drzewny. Węzeł dróg. Ośrodek wypoczynkowy i turystyczny. Bardzo cenny średniowieczny zespół zabytkowy miejski, zw. „Krakowem północy” i „polskim Carcassonne”.
Historia:
Pierwsza wzmianka o Chełmnie pochodzi z 1065 r. Gród Chełmiński stał wówczas 4 km od obecnego miasta, na Górze św. Wawrzyńca koło dzisiejszej wsi Kałdus. Dziś jest tam grodzisko. W 1226 r. Konrad Mazowiecki sprowadził Krzyżaków, którzy w 1232 r. zaczęli budować nowe Chełmno (miasto i zamek) na terenie obecnej wsi Starogród (odległej o 5 km od dzisiejszego miasta). Jednak w 1240 r. przenieśli miasto na obecne miejsce, na poprzednim (czyli obecnym Staro-grodzie) pozostawiając zamek. Już wcześniej, w 1233 r., Krzyżacy nadali Chełmnu prawa miejskie. Później prawo chełmińskie stanowiło wzorzec ustrojowy dla lokowania miast wschodniopomorskich i mazowieckich. Miasto żyło głównie z handlu tranzytowego i było członkiem Hanzy. Od 1472 r. istniał tu uniwersytet (przemianowany w 1692 r. na Akademię), rozwiązany w 1818 r. W 1446 r. Chełmno wróciło do Polski, od 1772 r. do 1920 r. znajdowało się w zaborze pruskim.
Ciekawe miejsca:
Mury obronne miasta z końca XIII w. przetrwały nieomal na całej długości, zachowały się m.in. 23 baszty. Z 6 bram zachowała się tylko Grudziądzka z końca XIII w., nadbudowana w XIV w. z dodaniem przedbramia.
Stojący na rynku ratusz jest wspaniałym przykładem renesansu włoskiego. W ścianach widać odsłonięte fragmenty murów poprzedniej, XIII-wiecznej budowli. Obecny ratusz powstał w l. 1567-72, wieżę wzniesiono w latach 1584-96, jej hełm pochodzi z 1721 r. Ratusz na zewnątrz ma bogate dekoracje architektoniczne, a wewnątrz m.in. sztukaterie i malowidła ścienne z XVIII w. Na ścianie zewnętrznej umieszczony jest wzorzec jednostki miary stosowanej w średniowieczu zwanej prętem chełmińskim. W pomieszczeniach ratusza zbiory historyczne Muzeum Ziemi Chełmińskiej.
Okazały gotycki kościół paraf. NMP wznosi się na pd. od rynku. Prezbiterium zbudowano w latach 1280-1300, nawy kościelne w latach 1300-30, dwuwieżową fasadę zach. przed 1333 r. Wewnątrz sklepienia krzyżowo-żebrowe z dekoracją rzeźbiarską ze sztucznego kamienia. Pozostałości gotyckich malowideł ściennych. Bogate barokowe i rokokowe wyposażenie wnętrza, ze starszych zabytków kamienna chrzcielnica z XIV w. i gotycka płyta nagrobna mieszczanina Lamberta Longusa z l poł. XIV w.
Na pn. skraju starego miasta wznosi się gotycki kościół św. św. Piotra i Pawła. Do 1829 r. należał do dominikanów, od 1829 r. do 1945 r. był zborem ewangelickim. Powstawał w kilku fazach w XIII i XIV w. W XVII w. przebudowano go w stylu barokowym, z tego okresu pochodzą kolebkowe sklepienia. Szczególnie piękna jest fasada zachodnia. Wyposażenie wnętrza dość ubogie. Uwagę zwraca duży, barokowy ołtarz główny z XVIII w., wzorowany na ołtarzu głównym kościoła NMP w Toruniu.
Kościół paraf. NMP
Kościół św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja, w zach. części miasta, jest również gotycki i ceglany. Do 1806 r. był w rękach franciszkanów. Powstał w XIII-XIV w. Wewnątrz gwiaździste sklepienia i gotyckie detale architektoniczne. Wyposażenie wnętrza neogotyckie, dość skromne z ok. 1870 r. Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, gotycki i ceglany, stanął przy murach miejskich. Gospodarzyły tu siostry cysterki, później benedyktynki, obecnie siostry miłosierdzia. Długi i wysoki kościół w części zach. ma dwukondygnacyjne wnętrze. Kościół dolny ma dwie niskie nawy, natomiast górny to trzyprzęsłowa empora dla zakonnic. Na ścianach empory fryz gotycki z ok. 1350 r. ze scenami w 44 kwaterach. Ciasne wnętrze wypełnione jest późnorenesansowymi dziełami sztuki z przeł. XVI i XVII w. i barokowymi z pocz. XVIII w. (ołtarz główny). W pobliżu murów znajduje się również gotycki skromny kościół Świętego Ducha, wzniesiony przez Krzyżaków w końcu XIII w.
W późnorenesansowej kaplicy Matki Boskiej (wzniesionej w latach 1560-1620) kościoła paraf. Wniebowzięcia NMP umieszczony jest namalowany na dębowym drewnie obraz Matki Boskiej Bolesnej zw. Chełmińską Piętą z 1656 r., koronowany w 1754 r.
Jednostkę miary ustanowioną w Chełmnie dla całego państwa krzyżackiego był pręt chełmiński. Jego długość wynosiła 15 stóp chełmińskich czyli 4,35 m. Wzorzec tej miary umieszczony jest na pd. ścianie ratusza.
